Allahu i Lartësuar thotë: “Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër pos që të më adhurojnë Mua” (Edh-Dharijat: 56).
Dhe Fjala e Tij: “Çdo populli Ne i çuam një të dërguar (që u thoshte): “Adhuroni Allahun dhe shmangni tagutin!” (En-Nahl: 36).
Dhe thotë: “Zoti yt ka urdhëruar që të mos adhuroni askënd tjetër përveç Atij dhe që të silleni mirë me prindërit…” (El-Isra: 23).
Dhe: “Adhuroni Allahun e mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim)” (En-Nisa’: 36).
Gjithashtu, thotë: “Thuaj: “Ejani t’ju lexoj çfarë ju ka ndaluar Zoti juaj: që të mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim)…” (El En’am: 151)
Ibën Mes’udi (radijAll-llahu anhu) tha: “Kush dëshiron ta shikojë testamentin e Muhammedit (sal-lAll-llahu alejhi ue sel-lem) mbi të cilin qëndron vula e tij, le ta lexojë Fjalën e më të Lartit: “Thuaj: ‘Ejani t’ju lexoj çfarë ju ndaloi Zoti juaj: të mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim)…” deri tek Fjala e Tij: “Kjo është rruga Ime e drejtë…” (El En’am: 151-153)”
Transmetohet nga Muadh ibën Xhebeli (radijAll-llahu anhu) të ketë thënë:
“Isha prapa shpinës së Pejgamberit (sal-lAll-llahu alejhi ve sel-lem), hipur mbi gomar, kur më tha:
“O Muadh! A e di se cila është e drejta e Allahut ndaj robërve dhe e drejta e robërve ndaj Allahut?”.
“Allahu dhe i Dërguari i Tij e dinë më së miri” – iu përgjigja.
“E drejta e Allahut ndaj robërve është që ta adhurojnë Atë e të mos i shoqërojnë asgjë, ndërsa e drejta e robërve ndaj Allahut është që të mos e dënojë atë që nuk i shoqëron Atij asgjë. – tha ai”.
“O i Dërguari i Allahut, a t’i përgëzoj njerëzit?” – i thash.
“Mos i përgëzo e të mbështeten (në këtë, e t’i lënë veprat)” – tha ai. E përcjellin Buhariu dhe Muslimi në Sahihat e tyre.
Këtu shqyrtohen disa çështje:
1. Urtësia e krijimit të xhinëve dhe të njerëzve.
2. Adhurimi (ibadeti) është pikërisht teuhidi (njësimi i Allahut), sepse armiqësia (kundërshtimi, mes pejgamberëve dhe popujve të tyre) ishte për të.
3. Kush nuk e realizon teuhidin, nuk e ka adhuruar Allahun. Me këtë (që u cek) ka të bëjë kuptimi i Fjalës së Allahut: “As ju nuk jeni adhurues të Atij që unë adhuroj”. (El Kafirun: 3).
4. Urtësia e dërgimit të pejgamberëve.
5. Mesazhi (i Allahut) ka përfshirë çdo popull.
6. Feja e pejgamberëve është një.
7. Çështja madhore: adhurimi i All-llahut nuk mund të arrihet, veçse me mohimin e tagutit. Me këtë (që u cek) ka të bëjë kuptimi i Fjalës së Allahut: “Ai që mohon tagutin dhe beson në Allahun, është kapur për nyjën më të fortë…” (El Bekare: 256);
8. Fjala tagut përfshin çdo gjë që adhurohet, përveç Allahut.
9. Rëndësia e madhe e tri vargjeve të qarta e me kuptim të drejtpërdrejtë të kaptinës El En’am tek selefët. Në to ka dhjetë çështje. E para prej tyre është ndalimi nga shirku.
10. Vargjet e qarta e me kuptim të drejtpërdrejtë të kaptinës El Isra’. Në to ka tetëmbëdhjetë çështje, të cilat Allahu i filloi me: “Mos vër përkrah me Allahun të adhuruar tjetër e të mbetesh i përçmuar, i braktisur …” dhe i përfundoi me: “Mos vër përkrah me Allahun të adhuruar tjetër e të hidhesh në Xhehenem si fajtor dhe i dëbuar”. Allahu na ka vënë në dije rëndësinë e madhe të këtyre çështjeve duke thënë: “Kjo është nga Urtësia që ty të ka shpallur Zoti yt…” (El Isra’: 22 39).
11. Vargun e kaptinës En-Nisa’, i cili quhet “vargu i dhjetë të drejtave”, Allahu e ka filluar me Fjalën e Tij: “Adhuroni Allahun e mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim)…” (En-Nisa’: 36).
12. Tërheqja e vëmendjes ndaj porosisë së Pejgamberit (sal-lAll-llahu alejhi ue sel-lem) pak para vdekjes së tij.
13. Njohja e së drejtës së Allahut ndaj nesh.
14. Njohja e së drejtës së robërve ndaj Allahut, kur ata e zbatojnë të drejtën e Tij.
15. Këtë çështje nuk e dinin shumica e sahabëve.
16. Lejueshmëria e fshehjes së diturisë për ndonjë dobi (interes).
17. Është e pëlqyeshme t’i japësh sihariq myslimanit me diçka që e gëzon.
18. Frika nga të mbështeturit në gjerësinë e mëshirës së Allahut.
19. Thënia e atij që pyetet për atë që nuk di: “Allahu dhe i dërguari i Tij e dinë më mirë”.
20. Lejohet të veçohen (dallohen) disa persona e t’ju mësohet ajo që nuk ju mësohet të tjerëve.
21. Modestia e Pejgamberit (sal-lAll-llahu alejhi ve sel-lem), për shkak të hipjes së tij mbi gomar, dhe atë bashkë me dikë tjetër.
22. Lejueshmëria e hipjes së dy vetëve mbi një kafshë.
23. Vlera e Muadh bin Xhebelit.
24. Rëndësia madhe e kësaj çështjeje.
Komenti:
Thënia e tij (autorit)[3]: Libri i teuhidit dhe fjala e Allahut të Lartësuar: “Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër pos që të më adhurojnë Mua” (EdhDharijat: 56)
Është bërë shprehi në radhët e autorëve dhe shkrimtarëve që, pas fillimit me bismilah dhe lavd-falënderim të Allahut, të vejnë një parathënie për librin në të cilën shfaqin mënyrën e tyre në të (libër) dhe qëllimin e shkrimit të tij. E, këtu bëhet një pyetje e njohur: “Përse shejhu – Allahu e mëshiroftë – e kundërshtoi mënyrën e tyre dhe nuk i vuri librit parathënie në të cilën do ta shpaloste mënyrën e tij, por (vetëm) tha: “Libri i teuhidit” dhe Fjala e Allahut: “Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër pos që të më adhurojnë Mua” (Edh-Dharijat: 56) dhe e la pa parathënie?
Shkaku i kësaj dhe sekreti në të – sipas mendimit tim – është se teuhidin, të cilin shejhu – Allahu e mëshiroftë – do ta sqarojë në këtë libër, është teuhidi (njësimi) i Allahut të Madhërishëm, dhe teuhidin e Allahut e ka sqaruar (vetë) Allahu në Kuran. Për këtë arsye, prej mirësjelljes (edukatës) ndaj pozitës së teuhidit ishte që (autori) të mos vërë ndonjë ndarës ndërmjet së drejtës, aluduesit në atë të drejtë dhe fjalës e cila argumenton për të.
Andaj, e drejta e cila i takon Allahut është teuhidi. Ai i cili aludoi në këtë të drejtë, është Allahu i Lartësuar. Ndërsa, argumenti për të (drejtën) është Fjala e Allahut dhe e të Dërguarit të Tij (sal-lAll-llahu alejhi ue sel-lem). E, kjo është prej mendjemprehtësisë që gjurma e teuhidit lë në zemrën e njeriut.
Kjo (mënyrë e autorit) është e ngjashme me atë që veproi imam Buhariu – Allahu e mëshiroftë – në Sahihun e tij[4], duke mos i vënë (atij) parathënie, por e filloi (hapi) me hadith. Ai veproi asisoj, sepse libri i tij është libër i sunetit dhe, siç dihet, prej mirësjelljes (edukatës) apo prej kushtimit të vëmendjes ndaj mirësjelljes është: të mos i paraprihet Allahut dhe të Dërguarit të Tij. Andaj, ai (Buhariu) nuk i parapriu me fjalën e tij fjalës së të Dërguarit të Allahut (sal-lAll-llahu alejhi ue sel-lem). Kështu, Sahihun e tij e hapi me fjalën e të Dërguarit (alejhis-salatu ues-selam): “Vërtet, veprat vlerësohen vetëm sipas qëllimit dhe çdo njeriu i takon ajo çfarë ka pasur për qëllim”[5]
Kjo, ngase libri i tij është libër i sunetit. Andaj, që në fillim të tij e nisi me fjalën e poseduesit të sunetit – alejhis-salatu ues-selam -. Dhe kjo është prej kuptimeve të holla, për të cilat përkujdesen ata që Allahu ua ka ndriçuar zemrat për njohjen e së drejtës së Tij dhe të drejtës së të Dërguarit (sal-lAll-llahu alejhi ue sel-lem).
Fjala e tij “Libri i teuhidit”; Et-teuhid (njësimi, në kuptimin gjuhësor, sh.p.) është paskajorja e foljes ueh-hade – juveh-hidu – teuhiden. Ky term – et-teuhid – nuk përmendet shpesh (në tekstet fetare, sh.p.). Thirrja për në teuhid (njësim) të Allahut ka ardhur në sunet, siç është shënuar në Sahihun e Buhariut, se Profeti (sal-lAll-llahu alejhi ue sel-lem), kur e dërgoi Mu’adh bin Xhebelin në Jemen, i tha atij: “Ti do të shkosh tek një popull që janë ithtarë të Librit, andaj gjëja e parë drejt së cilës do t’i thërrasësh le të jetë që ata ta njësojnë Allahun”[6] Andaj, paskajorja e (foljes) “juveh-hiduu” (njësojnë – siç ka ardhur në hadithin e lartpërmendur, sh.p.), është “Et-teuhid”(njësimi). Ndërsa, në version tjetër, që është prej hadithit të Ibën Abbasit (radijAllahu anhuma), në të cilin përmendet ngjarja e dërgimit të Mu’adhit në Jemen dhe e cila është e shënuar në dy Sahihat, ai (sal-lAll-llahu alejhi ue sellem) tha: “Gjëja e parë drejt së cilës do t’i thërrasësh le të jetë dëshmia la ilahe il-lAll-llah (s’ka të adhuruar me të drejtë, përveç Allahut) dhe (dëshmia) Muhammedun resulull-llah (Muhamedi është i dërguar i Allahut)”[7] Pra, kjo aludon në atë se et-teuhid (njësimi) është dëshmia la ilahe il-lAll-llah dhe (dëshmia) Muhammedun resulullah. Njësimi i diçkaje është bërja e tij një. Ti thua: “E kam njësuar folësin”, kur e bën atë një. Dhe (thuhet) myslimanët e kanë njësuar Allahun, kur e bëjnë të adhuruarin – që është Allahu i Lartësuar – një (të vetëm).
Teuhidi, realizimi i të cilit kërkohet, përfshin çdo gjë që Allahu i Madhërishëm ka urdhëruar në Kuran prej njësimit të Tij, dhe ai (teuhidi) është tri llojesh:
• Teuhidurr-rrububijjeti (njësimi i zotërimit të Allahut);
• Teuhidul-uluhijjeti (njësimi i adhurimit të Allahut);
• Teuhidul-Esmai ues-sifati (njësimi i Emrave dhe Cilësive të Allahut);
Teuhiduirr-rrububijjeti është njësimi i Allahut nëpërmjet (pohimit të) veprave të Tij. Veprat e Allahut janë të shumta, si: krijimi, furnizimi, jepja e jetës dhe vdekjes, rregullimi i çdo gjëje që ekziston[8], dobia dhe dëmi[9], shërimi[10], mbrojtja, siç thotë më i Larti në Kuran: “…i Cili mbron, por prej Tij nuk mund të mbrohet askush…” (El-Mu’minun: 88); përgjigjja ndaj thirrjes së nevojtarit të këputur[11]dhe lutësit[12], dhe të tjera lloje të ngjashme të zotërimit. I veçuari me të gjitha këto në mënyrën më të përsosur, është Allahu i Madhërishëm. Pra, teuhidurr-rrububijjeti është të njësosh Allahun nëpërmjet veprave të Tij.
Teuhidul- uluhijjeti: fjala el uluhijjetu është marrë nga folja elehe – je’lehu – ilaheten dhe uluheten: kur dikush adhuron me dashuri dhe përnderim (lartësim). Thuhet: te’el-lehe – kur dikush adhuron duke përnderuar (lartësuar) dhe dashur (të adhuruarin). Andaj, ka dallim mes adhurimit (el ibadetu) dhe el uluhetu, sepse el uluhetu është adhurim në të cilin ka
dashuri, përnderim (lartësim), kënaqësi ndaj gjendjes, shpresë, lakmi (për shpërblimin e Allahut) dhe frikë (druajtje).
Pra, paskajorja e (foljes) elehe – je’lehu është uluheten dhe ilaheten; dhe për këtë është thënë: teuhidul-ilahijjeti dhe teuhidul-uluhijjeti, dhe të dyja këto janë paskajore të (foljes): elehe – je’lehu.
Kuptimi i elehe në gjuhën e arabëve është: kur dikush adhuron (dikë) me dashuri dhe përnderim (lartësim të tij). Ndërsa, et-te’el-luhu është adhurimi sipas mënyrës së përmendur (më lart). Poeti (Ru’betu bin Axhaxh) thotë:
“Sa të çuditshme janë të vetëmjaftueshmet[13], të lavdëruarat,
për shkak të adhurimit tim, përlëvduan (Allahun) dhe kthim kërkuan[14]
Thënia “te’el-luhi” (siç ka ardhur në këto vargje) ka kuptimin “adhurimi im”. Pra, teuhidulilahijjeti apo teuhidul-uluhijjeti është teuhidi (njësimi) i adhurimit, d.m.th. që adhurimi të jetë (vetëm) për njërin, e Ai është Allahu i Madhëruar. Adhurimin, të cilin e bën robi, është i llojllojshëm, dhe Allahu i Madhërishëm është i vetmi që meriton el uluhete (adhurimin me dashuri ndaj Tij dhe lartësim) dhe adhurimin (ibadetin). Pra, Ai është meritori (poseduesi) i el uluhete dhe i adhurimit nga të gjitha krijesat e Tij.
Andaj, teuhidul-uluhijjeti është teuhidi (njësimi) i Allahut nëpërmjet veprave të llojllojshme të robit, të cilat i kryen nga aspekti i afrimit (tek Ai). Kur të gjitha ato (vepra) i kryen vetëm për njërin – e Ai është Allahu -, robi e ka njësuar Allahun me njësimin e adhurimit (teuhidulilahijjeti). E, kur i kryen për Allahun dhe dikë tjetër pos Tij, ai është mushrik në këtë adhurim.
Lloji i tretë i teuhidit është teuhidul-esmai ues-sifati (njësimi i Emrave dhe Cilësive të Allahut) dhe kuptimi i tij është: besimi i robit se Allahu i Madhërishëm është një (i vetëm) në Emrat dhe Cilësitë e Tij dhe se askush nuk është i ngjashëm (i barabartë) me Të në to. Edhe pse disa prej robërve janë pjesëmarrës me Allahun në origjinën e disa prej cilësive, ata nuk janë pjesëmarrës me Të në përsosmërinë e domethënies së tyre (cilësive). Përkundrazi, përsosmëria e tyre (cilësive) i përket vetëm Allahut dhe askujt tjetër pos Tij. (Marrim) shembull për këtë: i krijuari ka mundësi të jetë krenar dhe Allahu i Madhërishëm është Krenari. Krijesës nga cilësia e krenarisë i takon aq sa i shkon për shtati qenies së saj të mjerë, të ulët e të varfër, ndërsa Allahut nga përsosmëria e kësaj cilësie i takon shkalla më e lartë e saj dhe në këtë askush nuk i shëmbëllen e ngjason Atij nga aspekti i përsosjes. Allahu i Lartësuar thotë: “Asgjë nuk i shëmbëllen Atij. Ai i dëgjon të gjitha dhe i sheh të gjitha”(Esh-Shura: 11)
Këto tri lloje të teuhidit shejhu – Allahu e mëshiroftë – i ka përmendur në këtë libër. Mirëpo, pasi që dijetarët – kam për qëllim dijetarët e sunetit dhe kredos (akides) – në librat e shkruara para shejhut u përkujdesën për qartësimin e dy llojeve (të teuhidit): të parin dhe të tretin, e ato janë teuhidurr-rrububijjeti dhe teuhidul-esmai ues-sifati, shejhu – Allahu e mëshiroftë – nuk u zgjerua rreth (sqarimit të) tyre. Por, u zgjerua në atë që njerëzit kanë më së shumti nevojë dhe kanë mungesë librash për të. Kjo është mënyra e imamit – Allahu e mëshiroftë.
Vërtet, shkrimet e tij të shumta dhe librat e tij të llojllojshme ishin sipas nevojës së njerëzve për to. Nuk ishin për shkak të grumbullimit apo shtimit (shpeshtimit), apo llojllojshmërisë, por ai shkroi për atë që njerëzit kishin nevojë. Pra, ai nuk shkroi thjesht vetëm për të shkruar, por shkroi për shkak të thirrjes (da’ues); dhe ka dallim mes këtyre dy çështjeve.
Atëherë, shejhu në këtë libër sqaroi teuhidul-ilahijjieti dhe el ubudijjeti (njësimin e adhurimit ndaj Allahut) dhe i qartësoi pjesët e tij, si: mbështetjen (në Allahun), frikën, dashurinë, shpresën, lakminë (për shpërblimin e Allahut), kërkimin e ndihmës, kërkimin e shpëtimit, therjen, zotimin dhe të ngjashme me këto. Të gjitha këto janë adhurime që i përkasin (vetëm) Allahut të Patëmeta dhe askujt tjetër pos Tij.
Më tej, shejhu – Allahu e mëshiroftë –, pasi që u zgjerua në atë që u cek më lart, ai, gjithashtu, e sqaroi të kundërtën e tij, që është shirku. Prandaj, në këtë libër, që është libri i teuhidit, ka qartësim të teuhidul-‘ibadeti, err-rrububijjeti dhe el esmai ues-sifati. Gjithashtu, në të ka qartësim për të kundërtën e tij, dhe e kundërta e teuhidit është shirku.
Kuptimi i eshshirku është: marrja (vënia) e ortakut, d.m.th. që dikush të bëhet ortak i tjetrit. Thuhet: eshreke bejnehuma – ka bashkuar mes dy vetave, d.m.th. i ka bërë dy, apo (thuhet): në çështjen e tij ka marrë (e ka bërë pjesëmarrës) edhe dikë tjetër pos vetes, kur atë çështje e ndan mes dyve. Pra, në shirk ka teshrik: ortakëri, bashkëpjesëmarrje. Allahu i Madhërishëm e ka ndaluar shirkun, siç do të vijojë të folurit rreth kësaj,nëse do Allahu.
Dijetarët, kur folën për shirkun sqaruan se ai (shirku), sipas asaj që aludojnë tekstet (e Kuranit dhe sunetit), ndahet në dy pjesë, duke marrë në konsideratë një çështje, dhe ndahet në tri pjesë, duke marrë në konsideratë një çështje tjetër. Pra, ai (shirku) ose ndahet në shirk të madh dhe të vogël, dhe kjo duke marrë parasysh ndarjen e tij në dy pjesë, ose ndahet në shirk të madh, të vogël dhe të fshehtë, nëse marrim parasysh ndarjen e tij në tri pjesë.
Esh-shirku është: t’i vësh Allahut të Lartësuar ortak ose në zotërim, ose në adhurim, ose në Emrat dhe Cilësitë e Tij. Ndërsa, qëllimi këtu është: ndalimi nga të vënit ortak Allahut në adhurim dhe urdhri për njësimin (teuhidin) e Tij.
Ndarja e parë: që njëkohësisht është ndarja e shirkut në të madh dhe në të vogël. Shirku i madh është ai që nxjerr (njeriun) nga feja, ndërsa i vogli është ai për të cilin Ligjvënësi ka gjykuar se është shirk dhe nuk ka në të sajim barabarësie të plotë (të ndokujt me Allahun), e cila do ta bashkërendiste me shirkun e madh. Disa nga dijetarët për të (shirkun e vogël) u shprehën kështu: çdo shteg (metodë/mënyrë) që shpie në shirk të madh. Prandaj, sipas kësaj (që u cek), shirku i madh mund të jetë i dukshëm (i jashtëm/ i haptë) dhe i brendshëm, i fshehtë.
Shembulli i shirkut të madh, që është i dukshëm është: adhurimi i idhujve, i putave (statujave), i varreve, i të vdekurve dhe i atyre që s’janë prezent. Ndërsa, shembulli i (shirkut të madh) të brendshmit, të fshehtit, është: shirku i atyre që mbështeten në sheha, apo në të adhuruar të ndryshëm, apo siç është shirku i mynafikëve, sepse mynafikët në brendësi janë mushrikë, andaj shirku i tyre është i madh, por i fshehtë, d.m.th. brenda tyre, jo i dukshëm (i hapët).
Njësoj me këtë është shirku i vogël – sipas kësaj ndarjeje. Ka prej tij që është i dukshëm (i jashtëm) dhe ka prej tij që është i brendshëm, i fshehtë. Shembulli i shirkut të vogël, që është i dukshëm, është: vënia e hallkave, e penjve, e hajmalive, betimi jo në Allahun dhe vepra e fjalë të ngjashme me këto. Shembulli i të brendshmit, të fshehtit, është: syfaqësia e lehtë dhe të ngjashme me të. Pra, gjithashtu, sipas kësaj ndarjeje, ka prej syfaqësisë që është e madhe, si syfaqësia e mynafikëve, në përshkrimin e të cilëve Allahu thotë: “…vetëm sa për t’u dukur para botës dhe Allahun e përmendin fare pak.” (En-Nisa: 142).
Prej saj (syfaqësisë së madhe) është: ajo në të cilën bien disa prej atyre që falen, duke ujdisur namazet e tyre, për shkak se njerëzit i shikojnë ata. Dhe ka prej saj (syfaqësisë) që është e vogël: sikur ai që dëshiron të dëgjohet (për të) dhe të duket (me veprat e tij para të tjerëve).
Ndarja e dytë e shirkut – që është bërja e tij tri pjesë -: i madh, i vogël dhe i fshehtë. Domethënia e kësaj ndarjeje: i madhi është ai që nxjerr (njeriun) nga feja dhe në të cilin ka kushtim të adhurimit për dikë tjetër pos Allahut. Ndërsa, i vogli: çdo shteg (metodë/mënyrë) që shpie në shirk të madh dhe në të ka sajim barabarësie (jo të plotë ndaj Allahut), përmes se cilit ai (shirku) nuk arrin (në atë shkallë) që të nxjerrë (njeriun) nga Islami. Dhe (i vogli) është ai për vepruesin e të cilit Ligjvënësi ka gjykuar se ka bërë shirk, dhe realiteti i gjendjes është se ai (vepruesi) ka pretenduar barabarësi dhe ka bërë shirk.
Ndërkaq, shirku i fshehtë është: syfaqësia e lehtë dhe të ngjashme me të. Disa nga dijetarët e shohin si më me vend ndarjen e parë, kurse disa prej tyre ndarjen e dytë. Verifikimi i kësaj (meseleje) është se të dy ndarjet janë të njëllojta (barabarta). Secila është në ujdi me tjetrën dhe nuk ka kundërshti mes tyre. Andaj, kur të dëgjosh dikë duke thënë: shirku ndahet në shirk të madh dhe të vogël, (dije se) fjala e tij është e saktë. E, kur të dëgjosh dikë duke thënë – që njëkohësisht është mendimi i imamëve të da’ues -: shirku ndahet në shirk të madh, të vogël dhe të fshehtë, (dije se) kjo fjalë e tij, gjithashtu, është e saktë.
Nëse kjo (që u cek) u qartësua, atëherë dije se shprehje tjetër për shirkun është edhe et-tendid – barabarësia (e krijesës me Allahun) -, siç thotë më i Larti: “Prandaj mos sajoni të adhuruar të barabartë me Allahun…” (El-Bekaretu: 22).
Dhe, kur Profeti (sal-lAll-llahu alejhi ue sel-lem) qe pyetur se cili mëkat është më i madhi, kishte thënë: “Të sajosh dikë të barabartë me Allahun e Ai (Allahu) është që të ka krijuar”.[15]
Ka prej barabarësisë (et-tendid, ndaj Allahut) që është e madhe dhe ka prej saj që është e vogël, në të cilën s’ka kushtim të adhurimit ndaj tjetërkujt pos Allahut. Andaj, nëse në ettendid ka kryerje të adhurimit ndaj dikujt tjetër përveç Allahut, ai (et-tendid) bëhet shirk i madh. E, nëse në të ka sajim të dikujt (krijesës) në ndonjë prej veprave si të barabartë me Allahun dhe kjo nuk arrin në shirk të madh, atëherë ai është et-tendid i vogël, që ndryshe quhet edhe shirk i vogël.
Pra, këto ishin ca hyrje, përkufizime, njoftime paraprake, të cilat, për shkak të rëndësisë që kanë dhe nevojës së domosdoshme për to, i vura para këtij komenti. E Allahu e di më së miri.
Imami i kësaj thirrjeje (drejt teuhidit) – Allahu e mëshiroftë – thotë: “Libri i teuhidit dhe Fjala e Allahut të Lartësuar”. Këtë thënie “Fjala” – siç ka ardhur edhe në Sahihun e Buhariut – ose e shqipton së bashku me lidhësen “dhe” e të thuash “Libri i teuhidit dhe i Fjalës së Allahut”, d.m.th. dhe libri i Fjalës së Allahut; ose e shqipton duke filluar fjali të re me të e të thuash: “Dhe Fjala e Allahut të Lartësuar”.
Ai (autori) tha: Dhe Fjala e Allahut të Lartësuar: “Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër pos që të më adhurojnë Mua” (Edh-Dharijat: 56). Në këtë varg ka qartësim të teuhidit. Kjo është kështu sepse selefët Fjalën e Allahut “pos që të më adhurojnë Mua” e komentuan me: pos që të më njësojnë Mua.[16]
Argument për këtë kuptim (të vargut) është se (të gjithë) pejgamberët u dërguan për shkak të teuhidit, kam për qëllim teuhidul-‘ibadeti(njësimin e adhurimit). Andaj, Fjala e Allahut “pos që të më adhurojnë Mua” do të thotë: pos që të më njësojnë Mua.
Fjala e Allahut: “Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër pos që të më adhurojnë Mua.” Në këtë varg ka kufizim, sepse dihet që pjesëza mohuese “nuk”, së bashku me “pos/përveç”, japin kuptimin e kufizimit dhe të mbylljes. Kështu, domethënia e fjalëve – sipas kësaj (që u cek) – është: Unë i krijova xhinët dhe njerëzit për një qëllim të vetëm, i cili është adhurimi dhe asgjë tjetër përveç tij. Pra, në të ka kufizim/mbyllje të arsyes së krijimit në adhurim.
Dhe Fjala e Tij: “… pos që të më adhurojnë Mua.” “Pos/përveç” është parafjalë përjashtuese, ndërsa përjashtimi këtu është i zbrazët (i shkarkuar), d.m.th., i zbrazët nga gjendjet më përgjithësuese, siç thonë gramatikanët. Kuptimi: Unë assesi nuk i kam krijuar xhinët dhe njerëzit për ndonjë gjë apo për ndonjë qëllim prej qëllimeve, përveç për një qëllim të vetëm, i cili është: që ata të më adhurojnë Mua.
Fjala e Tij: “që të më adhurojnë Mua”/“lija’buduni”. Shkronja “L” – “që të” (në këtë fjali) quhet L-ja e shpjegimit (sqarimit). Dhe kjo “L e shpjegimit” mund të jetë për shpjegimin e qëllimit apo për shpjegimin e arsyes.
Andaj, në shpjegimin e qëllimit, ajo që vjen pas tij (është ajo që) kërkohet. Mirëpo, ka mundësi të jetë apo të mos jetë ky qëllimi. Disa nga dijetarët këtë “L” e quajnë L-ja e urtësisë, dhe ka dallim mes qëllimit dhe urtësisë. Këtë e qartëson (shembulli në vijim), kur thuhet: cila është urtësia në krijimin e xhinëve dhe të njerëzve? Përgjigjja: që ta adhurojnë vetëm Allahun dhe askënd tjetër përveç Tij. Pra, ky shpjegim (sqarim) i Fjalës së Allahut: “përveç që të më adhurojnë Mua” është shpjegim i qëllimit. Për shembull, sikur ta pyesje ndokënd: përse e more librin me vete? Ai do të të përgjigjej: e mora që të lexoj. (Në këtë rast) arsyeja e marrjes (së librit) apo urtësia në marrjen e tij është leximi, por mund të ndodhë që ai të lexojë apo të mos lexojë. Në anën tjetër, L-ja që ka kuptimin e (sqarimit të) shkakut i cili pasohet nga pasoja e tij – dhe për të cilën (e të ngjashmet me të) dijetarët thanë: “Vendimi (fetar) qëndron së bashku (është i ndërlidhur) me arsyen (shkakun) e tij, në ekzistencë dhe në mos-ekzistencë” -, është L-ja e analogjisë, në të cilën pasoja nuk i vonohet shkakut (arsyes së ekzistencës së saj). Atëherë, L-ja- “që të” (e përmendur) këtu është arsyeja/shkaku i (ekzistencës së) qëllimit, sepse ka prej krijesave që, edhe pse i ka shpikur dhe krijuar Allahu, adhurojnë dikë tjetër përveç Tij.
“L-ja e urtësisë” është sheriatike dhe, ajo që vjen pas saj, kërkohet sheriatikisht. Allahu i Madhërishëm tha: “Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër pos që të më adhurojnë Mua.” Andaj, prej kësaj kuptojmë se: ky varg aludon në teuhid. Kjo (mënyrë e aludimit) nga aspekti se: qëllimi i krijimit është teuhidi dhe adhurimi i cekur këtu është teuhidi.
Realiteti i adhurimit është nënshtrimi dhe përulja. E, kur atij i bashkëngjitet dashuria dhe dorëzimi, bëhet adhurim sheriatik. Poeti (Tarefeh bin El Abd), kur përshkruan devenë e tij, thotë:
“Devetë e shpejta e racë-pastra ajo mundet t’i arrijë Meqë këmbët e saj të shpejta përmbi rrugën e përulur (el mu’abbed) njëra-tjetrën përcjellin”
“El meuru” d.m.th. rruga, ndërsa “el mu’abbed” është (rruga) e përulur (nënshtruar) nga shkelja e shpeshtë me këmbë mbi të. Ai, në një poezi të tij, gjithashtu, thotë:
“E gjithë farefisnia më bojkotuan[17] Dhe si të isha deve e përulur (el mu’abbed) më trajtuan”
Ai ka për qëllim devenë e cila është e përulur (nënçmuar), sepse është goditur nga sëmundja (zgjebja) dhe është lënë larg deveve të tjera. Ajo u bë e përulur (nënçmuar), për shkak të veçimit të saj nga të tjerat.
Adhurimi (el i‘badetu) në kuptimin terminologjik (fetar) është: zbatimi i urdhrit dhe i ndalimit (d.m.th. të ndalurit tek ajo, sh.p.) me dashuri, me shpresë dhe me frikë.
Disa nga dijetarët thanë: “Adhurimi është çdo gjë me të cilën jemi urdhëruar, (por) jo pse mendja (arsyeja) e kërkon (një gjë të tillë) apo pse është bërë e zakonshme (traditë).” Ky është përkufizimi i usulijinëve – dijetarëve të bazave të fikhut (jurisprudencës).
Shejhul islami duke e sqaruar kuptimin e adhurimit – në fillim të librit të tij el ‘ubudijjetu –tha: “Adhurimi është emër që përmbledh çdo gjë që e do Allahu dhe është i kënaqur me të prej fjalëve dhe veprave, qofshin ato të dukshme apo të brendshme (fshehta).”
Atëherë, aludimi i vargut është: çdo pjesë prej pjesëve të adhurimit (patjetër) duhet të jetë vetëm për Allahun dhe për askënd tjetër përveç Tij, sepse Ai i Cili krijoi (xhinët dhe njerëzit), krijoi për t’u adhuruar. Andaj, kur ata adhurojnë dikë tjetër, edhe pse është Ai i Cili i ka krijuar, kjo konsiderohet prej shkeljes (së kufijve/ofendimit) dhe prej padrejtësisë më të madhe, sepse Ai që krijon nuk është njësoj si ai që nuk krijon, siç edhe thotë më i Larti: “Atëherë, a është Ai që krijon njësoj si ai që nuk krijon?!…” (En-Nahl: 17)
Shejhu – Allahu e mëshiroftë – tha: Dhe Fjala e Tij: “Çdo populli Ne i çuam një të dërguar (që u thoshte): “Adhuroni Allahun dhe shmangni tagutin!” (En-Nahl: 36). Ky varg është koment i vargut para tij. Në vargun para tij ka sqarim të domethënies së adhurimit dhe (sqarim) të qëllimit të shpikjes së krijesave, dhe se ai (qëllim) është për shkak të adhurimit me të cilin u dërguan profetët. Argument për këtë është Fjala e Allahut: “Çdo populli Ne i çuam një të dërguar (që u thoshte): “Adhuroni Allahun dhe shmangni tagutin!” Pra, Allahu i Lartësuar i çoi profetët me këto dy fjalë:“adhuroni Allahun”, dhe “shmangni tagutin”. Në Fjalën e Tij: “adhuroni Allahun” ka pohim, ndërsa në Fjalën tjetër të Tij: “dhe shmangni tagutin” ka mohim. E kjo është domethënia e teuhidit, i cili përbëhet nga pohimi dhe mohimi. Prandaj, Fjala e Allahut: “adhuroni Allahun” përmban kuptimin e thënies “La ilahe il-lAll-llah” (S’ka të adhuruar me të drejtë, përveç Allahut). Sepse mohimi në të është: të shmangurit nga taguti, i cili është çdo i adhuruar që adhurohet jo me vend, padrejtësisht dhe me tejkalim të kufijve. Ndërsa, pohimi në të është: pohim i adhurimit vetëm për Allahun dhe askënd tjetër përveç Tij. Pra, në Fjalën e Allahut: “adhuroni Allahun” është teuhidi (njësimi) që duhet të pohohet, ndërsa në Fjalën e Tij: “dhe shmangni tagutin”ka mohim të ortakërisë (shirkut).
“Et-tagutu” – (nga rrënjët) “fa’lut” është marrë nga “et-tug’janu” (kalimi i çdo kufiri). Ai është: çdokush ndaj të cilit tejkalohen kufijtë, qoftë në pasim, në adhurim apo në bindje.
Ai (autori) tha: Dhe fjala e Tij: “Zoti yt ka urdhëruar (caktuar) që të mos adhuroni askënd tjetër përveç Atij dhe që të silleni mirë me prindërit…” (El-Isra: 23). Fjala “kada” (ka caktuar) e përmendur në këtë varg, siç e kanë komentuar disa nga sahabët, ka kuptimin: ka urdhëruar dhe ka porositur. Fjalitë “ka urdhëruar” dhe “ka porositur” aludojnë në domethënien e fjalës e jo në shkronjat e fjalës. Andaj, lidhësja “en”/“që” në Fjalën e Allahut: “el-la ta’budu”/“që të mos adhuroni” është “en” paskajoreje (masdarijjeh). D.m.th. me çfarë ka urdhëruar dhe porositur? Ka urdhëruar dhe porositur “që të mos adhuroni askënd tjetër përveç Atij dhe që të silleni mirë me prindërit…”.
Fjala e Allahut: “që të mos adhuroni askënd tjetër përveç Atij”. Ky është kuptimi i “la ilahe il-lAll-llah” me anë të përshtatjes/përputhjes, sepse “la”(s’ka) në të dyja fjalitë është mohim. Këtu (në këtë varg) tha “adhuroni”, që e ka kuptimin e “ilahe” (të adhuruar), të përmendur në fjalën e teuhidit, sepse el ilah është i adhuruari. Fjala e Allahut: “që të mos adhuroni askënd tjetër përveç Atij” ka kuptimin: kufizojeni adhurimin vetëm ndaj Tij dhe askujt tjetër përveç Tij, sepse Ai me këtë urdhëroi dhe porositi. E kjo është domethënia e teuhidit. Aludimi i vargut për teuhid është i qartë. Ai aludon se teuhidi është njësimi i Allahut me adhurim apo realizimi i thënies la ilahe il-lAll-llah.
Ndërsa, Fjala e Allahut: “dhe që të silleni mirë me prindërit…” ka kuptimin: dhe me prindërit silluni me sjellje të mirë.
Ai (autori) tha: Dhe Fjala e Tij: “Adhuroni Allahun e mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim)” (En-Nisa’: 36). Në këtë varg, gjithashtu ka urdhër dhe ndalim. Urdhri është në Fjalën e Allahut: “Adhuroni Allahun”, ndërsa ndalimi është në Fjalën e Tij: “e mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim)”. Më herët është cekur se Fjala e Allahut “Adhuroni Allahun” së bashku me mohimin aludojnë në teuhidin (njësimin) e Allahut.
Pastaj, medito rreth Fjalës së Allahut këtu: “e mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim)”. Pjesëza “mos”/“la” është ndaluese (apo e ndalimit). Ajo çfarë qëndron dhe është e vendosur në dijen e usulit (bazave të fikhut – jurisprudencës) është se ndalimi është njësoj si mohimi, kur ai (ndalimi) dominon mbi të panjohurën (pashquarën), dhe në atë rast jep kuptimin e përgjithësimit. (Në këtë varg) e ardhura mbas (pjesëzës) “mos”/“la” është e panjohur (pashquar) dhe njëkohësisht është infinitiv (paskajore) dhe është njëri prej dy aludimeve të foljes. Sepse folja e kohës së tashme përmban paskajore dhe kohë. Andaj, “e mos i shoqëroni Atij asgjë” ka kuptimin: s’ka ortakëri (shoqërim) ndaj Tij. Pra, “shoqëroni” përmban paskajore, ndërsa ajo (paskajorja) është e panjohur (pashquar). Atëherë, Fjala e Allahut “e mos i shoqëroni Atij asgjë” aludon në ndalim nga çfarëdo lloj shirku, ashtu sikurse që Fjala e Allahut në po të njëjtin varg “shej’en”/“(asnjë) gjë” është e panjohur (pashquar) dhe aludon për të gjitha gjërat. Atëherë, në Fjalën e Allahut “e mos i shoqëroni Atij asgjë” i kemi dy përgjithësime.
I pari: aludimi i vargut në ndalimin nga të gjitha llojet e shirkut. Kjo sepse ndalimi ka dominuar mbi foljen, ndërsa folja aludon në paskajore dhe paskajorja është e panjohur (pashquar). I dyti: pasivi i foljes “shoqëroni” është “shej’en”/“(asnjë) gjë” dhe ai është i panjohur (pashquar). Ndërsa, i panjohuri (pashquari) ka ardhur në kontekstin e ndalimit, dhe kjo aludon për të gjitha gjërat. D.m.th. nuk është i lejueshëm as shirku i vogël, as i madhi, as i fshehti, për shkak të aludimit të Fjalës së Allahut “e mos i shoqëroni Atij asgjë”.
Gjithashtu, nuk është e lejueshme që Allahut t’i shoqërohet (bëhet ortak) ndonjë engjëll, profet, njeri i mirë, dijetar, njeri i keq, i afërt, i largët, për shkak të aludimit të Fjalës së Tij “shej’en”/ “(asnjë) gjë”. Kjo lloj mënyre e të argumentuarit është shumë e qartë në aludimin e saj për teuhid: nëpërmjet bashkimit mes mohimit dhe pohimit.
Ai (autori) tha: dhe Fjala e Tij: “Thuaj: “Ejani t’ju lexoj çfarë ju ka ndaluar Zoti juaj: që të mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim)…” (El En’am: 151). “Thuaj: “Ejani”, d.m.th. o ju që i bëtë të palejueshme disa nga bagëtitë dhe trilluat ndaj Allahut një gjë të tillë, “Ejani t’ju lexoj çfarë ju ka ndaluar Zoti juaj: që të mos i shoqëroni Atij asgjë”.
Dijetarët thanë: lidhësja “en”/“që” në këtë varg i përket komentimit (shpjegimit). Ndërsa, komentuesi i saj është i hequr (fshehur) dhe përcaktohet të jetë: “ju porosit (Allahu)”. Sepse “en” që i përket komentimit është ajo e cila vjen pas fjalisë, e cila aludon në domethënien e fjalës e jo në shkronjat e saj (fjalës). Ata (dijetarët) përcaktuan të hequrin (të fshehurin) me fjalën e tyre: “ju porosit (Allahu)”, sepse në fund të vargjeve ka ardhur Fjala e Allahut “Këto ju porosit Ai, më qëllim që të kuptoni.” Në vargun e dytë tha: “… që të përkujtoni.” Dhe në vargun e tretë tha: “… që të ruheni nga të këqijat.” Në të tri vargjet ka porosi. Atëherë, përcaktimi i fjalës është: “Thuaj: “Ejani t’ju lexoj çfarë ju ka ndaluar Zoti juaj: Ai ju porosit (ju ka porositur) që të mos i shoqëroni Atij asgjë.” Porosia e cekur këtu është sheriatike. E, kur porosia prej Allahut është sheriatike, ajo është urdhër i obligueshëm. Aludimi i Fjalës së Allahut “… që të mos i shoqëroni Atij asgjë…”, është njësoj si aludimi i vargut të kaptinës En-Nisa para tij.
Pastaj, autori – Allahu e mëshiroftë – e pruri etherin e ibën Mes’udit – radijAll-llahu anhu – që është fjala e tij: “Kush dëshiron ta shikojë testamentin (porosinë) e Muhammedit (sal-lAllllahu alejhi ue sel-lem), mbi të cilin qëndron vula e tij, le ta lexojë Fjalën e Më të Lartit…” deri në fund të etherit.[18]
Fjala e tij: “…mbi të cilin qëndron vula e tij…” d.m.th. që është prej gjërave më të fundit me të cilat ka porositur dhe prej gjërave më të fundit për të cilat ka urdhëruar. D.m.th. sikur të supozohej se ai ka lënë testament dhe e ka vulosur atë e pastaj është hapur pas vdekjes dhe zhvendosjes së tij – alejhis-salatu ues-selam – në shoqërinë më të lartë, pikërisht këto dhjetë vargje në të cilat janë “dhjetë porositë”, do të ishin testamenti i tij. Pra, ibën Mes’udi e ka thënë këtë fjalë për të treguar rëndësinë e madhe të këtyre vargjeve, të cilat u filluan me ndalimin nga shirku. Profeti (sal-lAll-llahu alejhi ue sel-lem) thirrjen e tij e filloi me urdhrin që të adhurohej vetëm Allahu dhe me ndalimin nga shirku, dhe, gjithashtu, e përfundoi – siç aludon në të kjo fjalë e ibën Mes’udit – me urdhrin për teuhid dhe ndalimin nga shirku. Prandaj, kjo aludon se ai (teuhidi) është prej çështjeve më primare, më të para dhe më të rëndësishme që kërkohen.
Pas kësaj, ai (autori) tha: Transmetohet nga Muadh ibën Xhebeli (radijAll-llahu anhu) të ketë thënë:
“Isha prapa shpinës së Pejgamberit, (sal-lAll-llahu alejhi ve sel-lem), hipur mbi gomar, kur më tha:
“O Muadh! A e di se cila është e drejta e Allahut ndaj robërve dhe e drejta e robërve ndaj Allahut?”.
“Allahu dhe i Dërguari i Tij e dinë më së miri” – iu përgjigja.
“E drejta e Allahut ndaj robërve është që ta adhurojnë Atë e të mos i shoqërojnë asgjë. Ndërsa e drejta e robërve ndaj Allahut është që të mos e dënojë atë që nuk i shoqëron Atij asgjë. – tha ai”.[19]
Pjesa argumentuese (për temën që trajton ky libër, sh.p.) nga ky hadith është fjala e tij: “E drejta e Allahut ndaj robërve është që ta adhurojnë Atë e të mos i shoqërojnë asgjë”, dhe sqarimi i kuptimit të saj është cekur më herët. Mirëpo, pjesa argumentuese nga ky hadith dhe përshtatshmëria e saj ndaj fillimit – fillimit të librit të teuhidit – është se ai (autori) e pruri në të (fillim) fjalën “hakk”/“e drejta”, e cila është në thënien e Profetit (sal-lAllahu alejhi ue sel-lem): “A e di se cila është ‘e drejta’ e Allahut ndaj robërve…?” Pastaj, (Profeti) tha: “E drejta e Allahut ndaj robërve është që ta adhurojnë Atë e të mos i shoqërojnë asgjë”. Kjo e drejtë është e drejtë që detyrimisht i takon Allahut të Madhërishëm, sepse Kurani dhe suneti, bile edhe të gjithë profetët, janë dërguar me këtë të drejtë, me qartësimin e saj dhe me sqarimin se ajo është detyra më e obligueshme mbi robërit.
Pastaj tha: “Ndërsa e drejta e robërve ndaj Allahut është që të mos e dënojë atë që nuk i shoqëron Atij asgjë”. Fjala e tij: “Ndërsa e drejta e robërve ndaj Allahut” ka kuptimin se këtë të drejtë Allahu e ka marrë përsipër – sipas mendimit unanim të dijetarëve -, apo ia ka bërë obligim Vetes, siç ka ardhur në disa fjalë të tyre. Këtë e ka cekur shejh Tekijjuddin ibën Tejmijjeh (Allahu e mëshiroftë).
Kjo e drejtë, e përmendur në fjalën e tij “ndërsa e drejta e robërve ndaj Allahut…”, a është e drejtë e obligueshme, apo jo? Themi: po, ajo është e drejtë e obligueshme, mirëpo ajo është e tillë, për shkak se Allahu ia bëri obligim Vetes atë të drejtë. Pra, Allahu i Lartësuar ia ndalon Vetes së Tij çfarë të dëshirojë, sipas asaj që është në pajtim me urtësinë e Tij dhe ia bën obligim Vetes së Tij çfarë të dëshirojë, sipas asaj që është në pajtim me urtësinë e Tij. Andaj, ashtu siç Allahu ia ka ndaluar Vetes padrejtësinë – siç ka ardhur në hadith: “Vërtet, Unë ia kam ndaluar Vetes padrejtësinë dhe e kam bërë atë të ndaluar edhe mes jush. Andaj, mos i bëni padrejtësi njëri-tjetrit”[20], Ai, gjithashtu, ia ka bërë Vetes obligim disa gjëra.
Mirëpo, disa nga dijetarët iu kanë shmangur (druajtur) lëshimit të fjalës “obligim” për Allahun, dhe thanë: shprehja (më e përafërt) për të është se ajo është e drejtë të cilën, prej mirësisë së Tij, ia jep kujt të dojë Ai. Pra (sipas tyre), ajo është e drejtë e dhënies së mirësisë, jo e drejtë e obligimit (ndaj Vetes së Tij). Mirëpo, kjo nuk është ajo çfarë nënkuptohet (prej hadithit), sepse e drejta e obligueshme është ajo, të cilën Allahu ia bëri obligim Vetes së Tij, ndërsa robërit nuk ia obligojnë Allahut asnjë gjë prej të drejtave. Përkundrazi, është Ai i Cili ia ka bërë obligim Vetes së Tij atë të drejtë dhe prej mirësisë së Tij ia dhuron atë robërve të Tij. E Allahu i Madhërishëm nuk e shkel premtimin.
Vijon inshaAllah
Ligjërata të mbajtura nga: Shejh Salih bin AbdulAziz Alu Esh-Shejh
Përktheu: Petrit Perçuku
__________________________________________
[1] E shënojnë Tirmidhiu (3072) dhe Bejhekiu në Shu’abul iman, siç përmendet në Eddurrul menthur (3/381).
[2] E shënojnë Buhariu (128), (129), (2856), (5967), (6267), (6500), (7373) dhe Muslimi (30).
[3] Ai është Muhamed bin AbdulUeh-hab (Allahu e mëshiroftë).
[4] Shih Sahihun e Buhariut: “Kitabu bed’il uahji”, (f. 1).
[5] E shënojnë Buhariu (1), (54), (2529), (3898), (5070), (2289), (2953) dhe Muslimi (1907).
[7] Buhariu (1395), (1496), (4347), (7371) dhe Muslimi (19), (31).
[8] Allahu thotë: “Thuaj: “Kush ju ushqen nga qielli dhe Toka? Kush mundëson të dëgjuarit dhe të parit? Kush mund të nxjerrë të gjallën nga e vdekura dhe të vdekurën nga e gjalla? Kush i drejton gjërat?” Ata do të thonë “Allahu”. E ti (o Muhamed) thuaj: “Atëherë, përse nuk e keni frikë Atë?” (Junus: 31), sh.p.
[9] Allahu thotë: “Nëse nga Allahu të godet ndonjë fatkeqësi, atëherë askush përveç Tij nuk mund të të shpëtojë. E, nëse të dhuron ndonjë mirësi, dije se vetëm Ai është i Fuqishëm për çdo gjë.” (El-En’am: 17), sh.p.
[10] Allahu tregon për fjalët e Ibrahimit alejhis-selam: “(Allahu ashtë Ai) i Cili, kur sëmurem, më shëron.” (Esh-Shu’ara: 80), sh.p.
[11] Allahu thotë: “A ka më të mirë se Ai që i vjen në ndihmë nevojtarit të këputur, kur i lutet Atij, që jua largon të keqen dhe ju bën juve trashëgimtarë në tokë?! Vallë, a ka krahas Allahut të adhuruar tjetër?! Sa pak që reflektoni!” (En-Neml: 62), sh.p.
[12] Allahu thotë: “Kur robërit e Mi (besimtarë) të pyesin për Mua, (thuaju se) Unë jam afër, i përgjigjem lutjeve të lutësit, kur ai më lutet Mua. Prandaj, le t’i përgjigjen thirrjes Sime dhe le të më besojnë Mua, për të qenë në rrugë të drejtë.” (El-Bekaretu: 186), sh.p.
[13] Ato gra që mjaftohen me bukurinë e tyre nga të zbukuruarit, apo u mjaftojnë bashkëshortët e tyre nga shikimi në burrat e tjerë (sh.p.).
[14] Ka për qëllim thënien: “In-na lil-lahi ue in-na ilejhi raxhiun” – Ne jemi të Allahut dhe tek Ai do të kthehemi (sh.p.).
Kjo poezi ka një tregim: një njeri kishte sjellje të ulët (të pistë) e të prishtë me këto gra, pastaj u pendua prej kësaj. Një ditë ato erdhën dhe e gjetën duke kërkuar falje (prej Allahut) dhe duke e lavdëruar Allahun. Të çuditura tej mase nga adhurimi i tij, ato e përlëvduan Allahun (subhanAllah) dhe gjithashtu thanë: “In-na lil-lahi ue in-na ilejhi raxhiun” (sh.p.).
[15] E shënojnë Buhariu (4761), (6811), (7520) dhe Muslimi (86), (141).
[16] Tefsiri i Ibën Kethirit (4/238).
[17] Sepse e tepronte në shpenzimin e pasurisë dhe ecte pas kënaqësive (epsheve), sh.p.
